Кәмелетке толмағандарды шартты түрде мерзімінен бұрын босату

📘 ЖАЛПЫ СИПАТТАМА

ҚР ҚК 86-бабында кәмелетке толмаған жасында қылмыс жасаған адамдарға арналған шартты түрде мерзімінен бұрын босатудың (ШТМБ) ерекше тәртібі көзделген, бұл тіпті олар жазаны ересек жасында өтеп жатса да қолданылады. Аталған норма гуманизм қағидатына және жазалаудан гөрі тәрбиелік әсерге басымдық беру қағидатына негізделген. Бұл Қазақстан Республикасының бала құқықтары саласындағы халықаралық міндеттемелеріне толық сәйкес келеді.

📌 НЕГІЗГІ МАҚСАТ

Кәмелетке толмаған құқық бұзушыны түзелуге ынталандыру арқылы:

·        Өз кінәсін түсінуіне;

·        Оқшаулау жағдайындағы адал мінез-құлқына;

·        Жазаны толық өтемей-ақ әлеуметке қайта бейімделуге ұмтылысы мен мүмкіндігіне негіз жасау.

📑 ҚР ҚК 86-БАБЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

🔹 1-бөлім. Қылмыстың санатына байланысты ШТМБ мерзімдері

Жалпы шарттар:

·        Қылмыстың кәмелетке толмаған жасында жасалуы;

·        Режимді өрескел бұзушылықтардың болмауы;

·        Адал мінез-құлық;

·        ШТМБ үшін заңда белгіленген ең аз мерзімді нақты өтеу.

📌 Түсініктеме: Кәмелетке толмағандарға арналған ШТМБ мерзімдері ересектерге қарағанда әлдеқайда қысқа (ҚР ҚК 72-бабының 3-бөлімімен салыстыр). Бұл жасөспірімдердің түзелуге бейімділігі жоғары екендігін және олардың тұлғалық дамуын ескереді.

📍 Практикадан мысал:

17 жастағы жасөспірім ұрлық жасағаны үшін (ҚР ҚК 188-бабы 3-бөлігі, ауыр қылмыс) 4 жыл бас бостандығын шектеу жазасына сотталған. 1 жыл 4 айдан кейін ШТМБ туралы өтініш берген. Режимді бұзушылықтар болмаған, қайта әлеуметтендіру бағдарламаларына белсенді қатысқан. Сот түзелудің мүмкіндігін ескере отырып, өтінішті қанағаттандырған.

🔹 2-бөлім. ШТМБ-дан кейін жасалған құқық бұзушылықтар: қылмыстық теріс қылықтар және онша ауыр емес қылмыстар

Егер ШТМБ арқылы босатылған адам:

·        Абайсызда қылмыс жасаса;

·        Қасақана қылмыстық теріс қылық жасаса;

·        Қасақана онша ауыр емес қылмыс жасаса —

👉 Сот мынаны қарастырады:

·        ШТМБ-ны сақтау;

·        не оны жою.

Егер ШТМБ жойылса, сот жаңа жаза тағайындайды (ҚР ҚК 60-бабы – үкімдердің жиынтығы бойынша).

📌 Түсініктеме: Заң белгілі бір икемділікті көздейді, яғни әрбір қайталанған әрекет автоматты түрде ШТМБ-ны жоюға негіз бола бермейді, әсіресе қоғамдық қауіптілігі болмаса.

📍 Мысал:

Шартты түрде мерзімінен бұрын босаған жасөспірім грабеж үшін сотталған. Пробациялық бақылау кезеңінде ұсақ бұзақылық жасаған (қылмыстық теріс қылық). Сот қоғамдық қауіптіліктің жоқтығын және жағымды мінездемелерді ескере отырып, ШТМБ-ны сақтады.

🔹 3-бөлім. ШТМБ-дан кейін жасалған орташа және одан ауыр қылмыстар

Егер ШТМБ кезеңінде адам:

·        Орташа ауырлықтағы қасақана қылмыс;

·        Ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасаса —

👉 Сот міндетті түрде ШТМБ-ны жояды және ҚР ҚК 60-бабы бойынша жаңа жаза тағайындайды (үкімдердің жиынтығы бойынша).

📌 Түсініктеме: Бұл жағдайда заң шығарушы соттың бағалау еркіндігін алып тастайды, өйткені жаңа қылмыс – түзелуге қабілетсіздіктің дәлелі болып саналады.

📍 Мысал:

ШТМБ-мен босатылған жасөспірім 5 айдан кейін ұрлық жасаған (орташа ауырлықтағы қылмыс). Сот ШТМБ-ны жойып, ҚР ҚК 60-бабы бойынша үкімдердің жиынтығы арқылы жаңа жаза тағайындады.

⚖️ ҚҰҚЫҚТЫҚ КӨЗДЕР ЖӘНЕ БАЙЛАНЫСТЫ НОРМАЛАР

📜 Ішкі құқықтық актілер:

·        ҚР ҚК 72-бабы – ересектерге қатысты жалпы ШТМБ тәртібі;

·        ҚР ҚК 60-бабы – үкімдердің жиынтығы бойынша жаза;

·        ҚР ҚК 44-бабы – пробациялық бақылау;

·        ҚР ҚК 85-бабы – тәрбиелік ықпал ету шаралары;

·        ҚР Уголовно-атқару кодексі (УАК):

o   160-бап – ШТМБ туралы өтініш беру тәртібі;

o   162-бап – пробация кезіндегі міндеттер;

o   165-бап – шартты босатылғандарды бақылау.

🌐 Халықаралық нормалар:

🔸 Бала құқықтары туралы БҰҰ Конвенциясы (1989):

·        40(1)-бап: балаға адамгершілікпен қарау, қадір-қасиетін сақтау, қалпына келу және қоғамға қайта оралу құқығы қамтамасыз етілуі тиіс.

·        37(b)-бап: бостандығынан айыру – ең соңғы шара ретінде және мүмкіндігінше қысқа мерзімге қолданылуы тиіс.

🔸 БҰҰ-ның Бейжің ережелері (1985):

·        26.2-ереже: ШТМБ бала мен қоғам мүддесі үшін ертерек қолданылуы тиіс.

·        28-ереже: ШТМБ кезінде бақылау және көмек қарастырылуы тиіс.

🔸 БҰҰ-ның Токио ережелері (1990): Бостандығынан айыруға баламалар – пробация, ШТМБ және т.б.

🧩 ПРАКТИКАДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕР

1.    Соттардың формалды көзқарасы: кейде ШТМБ туралы шешім тұлғаның түзелуін нақты талдаусыз қабылданады.

2.    ШТМБ-дан кейінгі жеткіліксіз қолдау: пробациялық органдардың жүктемесі көп, жасөспірім назарсыз және көмексіз қалады.

3.    «Өрескел бұзушылықтың» нақты критерийлерінің жоқтығы: режимді бұзушылықтың "өрескел" деп танылуының бірыңғай тәсілі жоқ.

✅ ҚОРЫТЫНДЫ

ҚР ҚК 86-бабы — бұл:

·        кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың түзелуін ынталандыруға;

·        әлеуметке қайта бейімделу мүмкіндігін беруге;

·        оқшаулау мекемелеріндегі рецидив пен қылмыстылықты төмендетуге бағытталған прогрессивті әрі адамгершілікке сай норма.

Оны қолдану кезінде назар аудару қажет:

·        жасөспірімнің жеке ерекшеліктеріне;

·        әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру мақсатына;

·        және кәмелетке толмағанның, сондай-ақ бүкіл қоғамның мүдделеріне.

 Назар аударыңыз!  

«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.  

Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.    

Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы  Заң компаниясы